Monday, 16 October 2017

SOLFA ZIRNA


                
KAM KEUNA 

             Mithiam zawk te thu ziak lak khawm (A ziaktu erawh ka hre thei vek ta lo, ngaihdam ka dil ni se) atang leh an experience atanga an sawi thin te atangin han tarlang ve dawn teh ang. Tangkaipui te kan lo awm mial takin. (Inthlahrung takin kei ma irawm ka zep zeuh zeuh bawk tih min hriatsak la).

MUSIC TOBUL

Music tih tawngkam lo chhuahna niawm a mithiamten an chhui dan chuan, phenglawng leh faifuk ri atangin a ni a ti a. Chutiang hunlai chu AURIGNACIAN PERIOD an tia a, chu chu B.C 2500 - 2200 hun lai daih tawh kha a ni. A then chuan hei aia hla atangin an chhui thung a. B.C 4,000 vela Aigupta hovin musical instrument an neih ang ang hmanga zai leh lam an chin atangin a ni an ti bawk. A enga pawh chu nise, music tih tawngkam lo chhuahna hi a rei tawh hle a ni.

Kan Bible-in min hrilh dan chuan Jubala tingtang leh phenglawng tumtuho zawng zawng thlahtu tih a ni. (Gen 4 : 21). Hebrai mite nunphung (Culture)-ah chuan zai leh faknain hmun pawimawh tak a luah a. Jeriko kulh laknaah pawh fakna chu Pathian hmanraw pawimawh tak pakhat a ni. Chutiang taka zai mi an nih avang chuan, sala an tan lai pawhin an mahni mantuten zai turin an sawm a ni. (Sam 137: 1 - 4). Kan bible-ah hian hmun tam takah Music chungchang sawina hi kan hmu thei awm e.   

Ri lo chhuandan: Ri siamtu ber chu boruak che/fawn (vibration) vel hi a ni a.Thirzai pakhat ban leh ban inkar ah han thlung la, I perh vak chuan, kha thir in su sek sek khan ri alo chhuah thin. Chu mi awmzia chu thirzai I perh vak khan thirzai in boruak ava sut khan, boruak chu a fawn a, ri alo chhuah tih na a ni. Chu thirfawn boruaka ri insiam a chu alo fawn zau telh telh a, chu ri chu kanlo hre thin a ni. Tin, ri hi chhuk zawng in a kal chak thei vak lova, chho zawng erawh chuan akal chak thei hle thung a ni. Ri reng reng chu a rik tantirh aiin a huap zau tial tial a, a zawi leh tial tial thin bawk a ni. RINAT ZAWNG TEHNA hi cycle an ti a. Mihring beng hian cycle 20 - 20,000 a hre thei an ti a, hei aia hniam leh sangchu ari asin/thum lutuk a beng in a hre theilo a ni. Zawhte in cycle 35,000, uiin 50,000, bakin,1,20,000 chutiang chuan ri chu boruaka a kal chak zawng chu second 1 ah meter 330 a ni a, tuiah meter 330, thirah 5,000 ani

Music lo chhuah dan: Music hi enge kan tih chuan, thil ri a sang emaw, a hniam emaw, a rang emaw, a muang emaw, a ring emaw, ringlo emaw, kalhmang nei taka ri hi MUSIC chu a ni kan tithei ang. Kal hmang nei taka ri kan tih hi a pawimawh ber lai chu ani, chuti lova bur chhe khawnrik mai mai te, dar khawn rik vak vak mai te, thil chhut rik satliah mai mai adt… chu MUSIC a tlinglo pawh ti ila, a sual lovang. Kal hmang nei taka ri te hi MUSICAL TONE an ti a, kalhmang nei taka a rik zel chuan, musical tune anti leh a, tichuan heng tone leh tune te hi MUSIC bulthut pawimawh tak an lo nita a ni.


MUSIC KALHMANG

Symbolic System: Hei hi chhinchhiahna lam atanga ri kalhmang entir hi a ni. Staff notation hi a sawifiahna tha tak a ni. Staff notation-ah chuan note mal tin ten ri an nei hran lova, chhinchhiahna an ni zawk. An awmna a zirin an ri a sangin a hniam mai a ni. Chu mi awmzia chu : Note chu a awmna a san leh a ri a sang a, a awmna a hniam leh a ri hniam ve mai a ni.

Alphabetical System: Alphabet - d r m f s l t d’ - te hmanga ri kalhmang siam hi a ni. Tonic solfa kan tih hi a ni. Hetah hian note - tinin ri an nei hrang theuhva, an awmna apiangah an ri an chhawm zel. Ri sang chi note chu an awmna hniam mahse, an ri a sang tho. Tin, note ri hniam chi pawh an awmna sang mahse, an ri a hniam tho.

Music-ah hian ri chi hnih an awm a, chungte chu aw atanga ri lo chhuak leh, hmanrua (Instrument) atanga ri lo chhuakte an ni. Aw ri chu vocal music an ti a, hmanrua atanga ri lo chhuak chu instrumental music an ti.
  
Music chuan ri san dan leh hniam dan a nei a, chumi sawina chu PITCH an ti. Tin, music rik san zawng/huam zawng hi pitch in anglote chuan hming hrang an nei leh vek a, chumi sawina chu NOTE an ti leh bawk.
  
Music-in rik hunbi leh seizawng fel tak a nei a, chu chu DURATION an ti. Tin, a hun leh hmun mil zelin, inchawih tawk takin music chuan rin zawng leh zawih zawng a nei a, chu chu INTENSITY an ti bawk.
  
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------


TONIC SOLFA

A TOBUL

Khawvela Music bulpui leh kungpui ber chu Staff Notation hi a ni. Hemi hmang chung hian Instrument chi hrang hrangin kawng peng an nei leh hlawm a, Staff Notation behchhan si, kalhmang dang neiin Tonic Solfa hi siam chhuah a ni.

Hun hmasa lamah Guide d' Arezzo chuan beng ri hriatna that zawng fiah nan-ut, re, me, fa, sol, la-te a siam chhuak a. Chumi beng that zawng fiahna a siam sa hmangin kum 1832 A.D khan D. Sower-an Tonic Solfa siam chhuah a rawt a. Chu chu Sarah D. Ann Glover-an tichangtlung deuh in Norwich Solfa a siam ta a. He Norwich Solfa kalhmang hi behchhan lehin John Curwen-an tunlaia kan Tonic Solfa hman tak ber hi kum 1840 chhovah a rawn siam puitling ta a ni. Tichuan note awm hmun sawn thei (Moveable Doh) Tonic Solfa hi a lo awm ta a ni.

Tonic Solfa hi a awlsamin mita han hmuh mai pawha hmanraw dang tel hauh lova mihring aw a sak mai theih tura siam a ni. Tin, Music ri san zawng in ang lote chu chhinchhiah theih nan hming siam vek a ni a, chu chu NOTE an ti a. Note chuan a san dan azirin hming a la nei hrang leh vek a ni. Music ri san zawng tehna kungpui pahnih a awm a, tehna kungpui pakhat zawk chu Standard Scale a ni. Chung Standard scale te chu:-

C'         B                      A                      G                     F          E                      D                     C

A chunga note inkar zau zawng hi a in ang vek lo tih kan hre thei mai awm e. Heng note leh note inkar awl hi Interval a ni (e.g. C leh D inkar, D leh E inkar). Interval zau zawng inang lote hi hlawm hnihin an then a. A inkar zau hi Ri Puitling a ni a, chu chu Tone/Full Tone/Whole Tone tiin sawi a ni (eg. C-D, D-E, F-G, G-A, A-B, etc). Interval zim zawk chu Ri Chanve a ni a, chu chu Half Tone/Semitone tia sawi a ni (eg. E-F, B-C). Note indawt chauh ni lovin note inkar hla tak pawh note pahnih inkar a nih chuan interval a ni vek (eg. C-G, D-B, etc). Heng note indawt leh indawt kher lo te interval pawh hian hming hran a la nei vek a ni,

Standard Scale atanga teh chhuakin ri kungpui fel tak dang siam chhuah a ni a. Chu chu Relative Scale a ni. Hetiangin:

DOH'   = d'
TE       = t
LAH     = l
SOH    = s
FAH     = f
ME      = m
RAY    = r
DOH    = d

Interval thu-ah Relative Scale hi Standard Scale ang tho kha a ni a. Note 3-na leh 4-na (m leh f) inkar te, 7-na leh 8-na (t leh d') inkarte hi ri chanve an ni a, a dang zawng chu ri puitling a ni. Note inkar zau (Full Tone) leh inkar zim (Half Tone) te hi chhiarkawp dan anga a zatve leh a leta zaute a ni mai a. Half Tone pahnih hi Full Tone a ni a, Full Tone pakhat hi Half Tone pahnih siam a ni.

Standard Scale leh Relative Scale te hi chung lamah (sang zawngin) emaw, hnuai lamah (hniam zawngin) emaw duh chen chen zawm sei theih a ni. Zawm sei a nih pawhin Note indawt dan pangngai ang hian a lo let chhuak mai a ni. Sang zawnga belh chhoh a nih chuan, belh chhoh vawi khatnaah note chhip ding lamah no. 1 te tak te dah zel tur a ni a(eg. d', r', m'). A lo let chhuah vawi hnihnaah chuan note chhip ding lamah no. 2 te tak te dah tur a ni(eg. d², r², m²). A dang pawh chutiang zelin. Chung lama vawi khat a let chhuahna hi A SANG (eg. d' - Doh sang; r'-ray sang) ti a vuah a ni a. A let chhuah vawi hnihna chu SAN HNIHNA (eg. d²-Doh san hnihna; r²-Ray san hnihna) tiin vuah a ni. San thumna, San li-na, chutiang zelin. Chhuk zawngah pawh A HNIAM, HNIAM HNIHNA, chutiang zelin.

Standard Scale leh Relative Scale-a note awm pangngai (eg. d, r, m) hi chu A LAI (Middle Octave) tia vuah a ni.

Note chu chho zawng emaw, chhuk zawng emawa chhiarin pariatnaah kan chhiar tanna kha a lo thleng leh chiah ang. FAH atanga kan chhiar chhoh emaw, kan chhiar chhuk emaw chuan note-8 na ah FAH chiah a ni leh ang. Chumi note-8 huam chin chu a hlawm a sawi nan OCTAVE/8va/8ve a ni

Tonic Solfa chu note awmhmun nghet nei lo, tawlh sawn thei a ni a. Staff Notation erawh chu awmhmun nghet(Fixed) tawlh sawn thei lo a ni ve thung

Hla hrang hrangte hi a san zawng a inang vek thei lova, a note hman lah a thuhmun thei hek lo. A thluk azirin a san zawng innghahna bulthut neih a ngai a, chu chu TONIC emaw KEY emaw DOH IS emaw tiin sawi a ni. Tonic Solfa-ah chuan Standard Scale kha hla san zawng bithliahna Tonic/Key/Doh is- atan hman a ni ber a. Bithliah nana G hman a nih chuan Key G emaw Doh is G emawa dah a ni a. G chu bulthut atan hman tihna a ni. G ri chu Doh atan hmangin Relative Scale-a note dangte pawh chumi atanga rem chhuah tur a ni.
Hemi chhinchhiah nan a Tonic Solfa a hman dan Doh is tih leh Key tih hi inang a ni a, Doh is D tih leh Key D tih chu a san zawng atan D ri kha hman tur ani

Standard & Relative Scales
C'    d'  VIII    Perfect Octave/Octave
B     t    VII    Major Seventh
-       -      -       
A     l    VI     Major Sixth
-       -      -       
G     s    V     Perfect Fifth
-       -      -      
F      f    IV    Perfect Fourth
E     m   III    Major Third
-       -      -       
D      r    II     Major Second
-       -      -      
C      d    I     Tonic/Root

SOLFA AWMZIA LEH NIHPHUNG

Solfa han tih hian kan hriat lar zingah chuan Tonic Solfa leh Staff Notation a awm a, Tonic Solfa hi Alphabetical System hmanga Music ziak dan hi a ni a, a awmzia chu Hla innghahna, bulthut tihna a ni a, Staff Notation chu Ulawng Solfa kan tih mai hi a ni a, Symbol hmanga Music ziak dan a ni.  Tun tumah chuan kan hman lar leh kan ziah tam ber a nih avangin Tonic  Solfa chauh kan zir thung dawn a ni.

1. Ri kungpui (Scale) :-
Scale hi tam tak a awm a, mahni pawhin Scale hi mawi tak takin a siam theih a ni. Mahse, tunah chuan a kungpui pahnih Standard Scale leh Relative Scale hi zirbing ta ila. Standard Scale chu a awlsam dan berin, Keyboard, Guitar leh Music Instrument-a kan zaipui theih tura Key hrang hrang hi a ni a, Relative Scale chu Modulator, Tonic Solfa kan ziahna hi a ni thung a, an intluk dan tarlang ta ila:
STANDARD SCALE     RELATIVE SCALE
C’ _______________ d’
B ________________ t
A ________________ l
G ________________ s
F ________________ f
E ________________ m
D ________________ r
C ________________ d

Hei hi Musician (Rimawi tumtu) te pawhin kan hriat bel em em a ngai a, Key indawt dan leh insan hleih dan te hi a pawimawh em em a, chumai bakah Tonic Solfa Part kim Chord dik taka sakpui tur phei chuan a pawimawh leh zual hle a ni.

2. ACCIDENTAL CHI HNIH TE : Tonic Solfa-a ri (Note) thenkhat te hian tlema ri sang deuh emaw ri hniam deuh emaw an nei a, a sang lampang hi Sharp an vuah a, a hniam lampang hi Flat an vuah thung. Heng Sharp leh Flat te hi Accidental an tih chu a ni a, chhinchhiahna an nei ve ve bawk a, hetiangin :

SHARP = # FLAT         = b
Flat     Modulator or      Sharp
           Relative Scale      
                  D
                  t
ta ________________ le
                  l
la ________________ se
                  s
ba ________________ fe
                  f
                  m
ma ________________ re
                  r
ra ________________ de
                  d
A chunga Modulator khi han en vang vang hian D leh t inkarah leh f leh m inkarah Note (Ri) dang engmah a awm ve lova, a awmzia chu a chanvein a inthlau tihna a ni.

3. Interval : Note (Ri) hrang hrang te inkar zau zawng hi Interval tia sawi thin a ni. Interval chu Full Tone (Ri puitling) leh Semi Tone (Ri Chanve) in thliar a ni a, Accidental-a tarlan ang hian Relative Scale-a d leh t inkar leh f leh m inkar hi Semi Tone (Ri chanve) a ni a, a bak zawng chu Full Tone (Ri puilting) a ni


RI KAR-TLA (Half Note)
Note hi a awmna pangngai atangin sang zawng emaw, hniam zawngin emaw tihdanglam theih a ni a. Hetianga tihdanglam hi ACCIDENTAL a ni. Accidental chi nga (5) a awm a, chungte chu:-
(1) Sharp (#)   (2) Flat (b)  (3) Double Sharp (x)  (4) Double Flat (bb)  (5) Natural/Naturalization (¤)


Eng note pawh a awmna pangngai atanga ri chanvea (Semi tone) a chawisan hi Sharp a ni. C hi ri chanvea kan chawisan chuan D nen a inkar lai takah a awm ang a, D pawh ri chanvea kan chawisan chuan E nen a inkar lai takah a awm ang a. E chu ri chanvea kan chawisan chuan F ah a awm thung ang. Chutiang zelin a dang pawh.

Eng Note pawh a awmna pangngai atanga ri chanve (Half tone) a tihhniam hi Flat a ni. B hi ri chanvea kan tihhniam chuan A nen a inkar laitak ah a awm ang. A hi ri chanvea kan tihhniam chuan G nen a inkar ah a awm ang. C hi ri chanvea kan tihhniam chuan B ah a awm thung ang. A dang pawh chutiang zelin.

Eng Note pawh a awmna pangngai atanga Semi tone pahnih (Whole tone) a tihsan hi Double Sharp (x) a ni. C Double Sharp chu D nen thuhmun a ni a, D Double Sharp pawh E nen a thuhmun,

Note eng pawh a awmna pangngai atanga Semi tone pahnih (Full tone) a tihhniam hi Double Flat a ni. G Double Flat chu F a ni a, F Double Flat chu Eb a ni. A dang pawh hetiang zel hian.

Standard Scale chu Sharp leh Flat-a siam dawnin a Note ngai daha, Sharp emaw, Flat emaw chhinchhiahna belh mai a ni. (eg. C#, D#, Ab)

Relative Scale chu Sharp-a siam dawnin Note dinglamah 'e' belh a ni (eg. d-de, r-re, f-fe etc.) Flat-a siam dawn erawh chuan Note veilamah 'a' belh a ni thung (eg. t-ta, l-la, m-ma / 's' erawh hi chu 'ba' tih a ni. etc.)

Double Sharp leh Double Flat kan sawi tawh a. Hengte nen hi chuan Note pakhatin sawitheihna tur hming pathum (3) a nei zel dawn ta a ni.

Sharp emaw, Flat emaw a awmna pangngaia dah let leh dawn chuan Note dinglamah Natural (¤) dah tur a ni. Double Sharp leh Double Flat a awmna pangngaia dah let leh chuan Natural pahnih dah a ngai a. Double Sharp, Sharp pangngaia dah dawn chuan Note dinglamah Sharp daha, Sharp dinglamah Natural dah tur a ni. Double Flat, Flat-a dah dawn pawhin Note dinglamah Flat daha, Flat dinglamah Natural dah tur a ni.

Note:- Tonic Solfa atan chuan Natural hi a ngai ve lo.
Key chhinchhiah nan Standard Scale lam hi hman a ni tih kan sawi tawh a. Heng ri kartlate pawh hi Key chhinchhiah nan hman tho a ni. Mahse Sharp lam hi Key chhinchhiah nan an hmang tawh lo va, Flat lam chauh hi hman a ni ta. Doh is F# ai ah Doh is Gb, Doh is A# ai ah Doh is Bb, hman zel a ni ta. A dang pawh hetiang zelin.


-----------------------------------------------------------------------------------------------------------

VUAK (BEAT)

Tonic Solfa thiam tur chuan Beat hi hriat a, thiam chian a ngai em em a, Beat hian hla thu lam hun tur te, chawlh tur a nih leh nih loh te, hla thu lam zawm tur nge lam zawm loh tur, engtikah nge kan lam ang, a kata lam tur nge kat lovin tih te, thlûk tur a ni em, engtia rei nge thlûk a ngaih tih te min hrilhtu ber a ni, thiam a pawimawh em em a ni. A vaiin kan sawi seng dawn lova kan mamawh vek rualin kan mamawh zualpui, kan hman lar zualpui chauh kan sawi dawn a ni.

VUAK CHU ENGE NI : Vuak tia kan sawi ber chu pulse emaw beat emaw hi a ni a, kan hla sak hun vawn nan te, a ran leh muan te uar tur leh uarloh tur te a huam vek a ni. Vuakna hmun ti ila, a dik thei ber awm e, vuakna hmun hi chithum in an then a, Barpui ( | ) Barte ( / ) Colon ( : ) hengte hi an ni. Tin, hengte hi vuak tling tia kan sawi thin kha a ni. Heng vuakna ruatah te hian vuak rual chiah in a ding lama solfa note lam zel tur a ni. Tin, solfa note aiah ( - ) thlukna dah a nih pawhin vuak a ti danglam chuanglo tih hriat tur a ni. Thlukna a lo indah bawk siloh a, solfa note dah a nih bawk si loh chuan, ngawih mai tur a ni.

Barpui hi vuak zat siamtu bulpui ber leh hla pumpui bung hrang fel taka thentu a ni a. Hla vuak zat kan chhiar dawn pawhin Barpui chu bultanna a hmangin, ding lama chhiar kal zelin vuak dang (Barte leh Colon) te chu chhiar belh phei zelin, Barpui thlen leh hma zawnga mi chu chhiar vek tur a ni. Chumi zat chu hla vuak zat a ni mai. Barpui apiang kha pakhatnaa hmangin hla vuak zat chu chhiar chhuah mai theih a ni.

Hla zawng zawng hi Barpuiah a intan vek kher lo a. Barte emaw, Half Bar emaw pawhin lo intan se heta vuak zat chhiar dan kan sawi tawh atanga vuak zat chhiar chhuakin vuak hmasa ber chu vuak eng zatnaah nge a intan tih zawn chhuah ve mai theih a ni.

HLA VUAK ZAT HRANG HRANG TE:

Hla te hian vuak zat an nei theuh a, Barpui leh Barpui inkar huam chhung hi Measure khat huam chhung a ni a, chu Measure khat huamchhunga vuak puitling awm zat apiang chu hla vuak zat chu a ni.
            Eg.      |d  :-  /m  :s  |m  :-   /-  

He hla hi Vuak li (4) hla a ni. Vuak khatna chu Barpui, Vuak hnihna chu Colon, Vuakthumna chu Barte, leh Vuak lina chu Colon a ni a, Barpui lo awm leh hmasa ber hi chhiar tel tawh loh tur.

            Hla vuak hrang hrangte insiam dan hetiangin :

i)      |1 :2 |                                                       Vuak hnih (2)

ii)     |1 :2 :3 |                                                   Vuak thum (3)

iii)    |1 :2 /3 : 4 |                                               Vuak li (4)

iv)    |1 :2 : 3 / 4 : 5 : 6 |                                   Vuak ruk (6)

v)     |1 :2 :3 /4 :5 :6 /7 :8 :9 |                           Vuak kua (9)

vi)    |1:2 :3 /4 :5 :6 /7 :8 :9 /10 :11 :12 |          Vuak sawmpahnih (12)

Heng la sawi tel loh Vuak chi dang a la awm nual a, heng - Vuak 5, Vuak 7, Vuak 8, Vuak 10 leh Vuak 11 te hi. Hengho hi chu a tlanglawn (International) lutuk lo va. Ram thenkhatah, hnam bilin a ching bikte an awm ve a ni.

Vuak hnih atanga vuak 12 thleng hian barpui dinglam atanga solfa a intan chuan vai chhuka lak tur a ni.   Eg:  {|d: d | m : m |d

Tin, vuak 3 aia tam vuakah Colon hmasa zawk dinglam atanga solfa a intan chuan vai phei hmasa zawka lak tur a ni. Eg:  {| : d :  | m: :m |m : :m|s

Colon hnuhnung zawk a solfa a in tan chuan vaichhoh ah lak tur a ni. eg: { : d|m:m: s| s :-

Barte ah solfa a in tan chuan vai phei ah hnuhnung ah lak tur ani eg: Vaiphei  {/d:m|s: s/s:l|s 


VUAK HRANG HRANGTE NIHPHUNG:-


1. Strong Accent : Heihi lamdan ti ila, barpui dinglam apiang hi strong accent a ni. Lam nat deuh tur, vai pawn vai nat deuh tur a ni. Musician tan ngat phei chuan a pawimawh lehzual hle. (Tunlaiah erawh chuan kan zawm diak diak lo Music chu Arts a nih avangin a mawi zawk leh tha zawk a nih chuan kan zawm vek kher lo, a sual viau chuang lo ang.)

2. Medium accent : Barte dinglam chiah hi medium accent chu a ni, lam natloh deuh tur, vai pawhin vai natloh deuh tur a ni.

3.Weak accent : Hei hi( : ) dinglam chiah a ni a, lam dim leh zual tur a ni, vai pawhin vai dim leh zual tur a ni.

HLA THLEH CHUNGCHANG:

Hla hi thleh thiang leh thiang lo a awm a, thleh thiang lo ho hi Simple Time a ti a, chungte chu vuak hnih, vuak thum leh vuak li te an ni. Thleh thiang ho hi Compound Time an ti a, chungte chu vuak ruk, vuak kua leh vuak sawmpahnih te an ni. Hla thleh tih awmzia chu “Beating Two or Three or Four Time to the Measure” an ti a. A awmzia chu hla thleh thiang ho reng reng kan thlep dawn a  nih chuan Measure khat chhungah vawi hnih emaw vawi thum emaw vawi li  emaw vuak tur tihna ani. A thlepa hla i sa a nih chuanBarpui leh Barte  ah chauh i vaw tur a ni. Hla thleh thiang lo ho erawh chu vuak puitling awm apiangah vuak tur a ni.

Vuak ruk hla ho hi  thleh tur a nih chuan Measure khat chhungah vawi hnih chauh vuaktur a ni a, Vuak kuaah chuan vawi thum, Vuak sawmpahnihah chuan vawi li tihna  a ni.


HUN BI VAWNNA (TIMING)

Ri, Music-a chantirtu pawimawh tak chu hunbi hi a ni. Hunbi fel tak nen lo chuan Ri hi Music-ah a chang thei lo. Music han ngaihthlak hian a rema Kut lo benna tur emaw, thil lo khawn rikna tur emaw chu a hriat theih mai a. Hei hi Vuakna lai tur pawh a ni nghal a. Vuak chu BEAT/PULSE/THROB tiin sawi a ni. Vuak hrang hrang leh a nihphung te kan sawi tawh a, heng vuah te hi a hunbi zel a a rik loh chuan ri awmze neilo a ni mai dawn a ni. Heng vuak puitling kan tih te bakah hian vuak thensawm hrang hrang a la awm lehzel a, chung zawng zawng pawh chu a inkar rei/tawi bik awm chuang lova vawn tur a nih avangin ngaihthah miah loh tur a ni.

Vuak hian huam chin (Compound) a nei a. Amah atanga ding lam - vuak hrang lo awm leh hma zawng kha a ram a ni. Barpui/Barte/Colon te hian ramchin zau zawng/thui zawng inang vek an nei a, Chumi Compound khat zel chu vuak khat a ni. Entir nan

{           |           :           /           :           |           :           /           :           ||

1          2          3          4          1          2          3          4

Bar hmasaa Barpui (no. 1) ram chin chu a dawt Colon (no. 2) thlen hma zawng hi a ni. A dang pawh chutiang zelin.


VUAK THEN SAWM

Vuak tinin ram chin (Compound) a neih thu kan sawi tawh a. Vuak (Barpui, Barte, Colon) inkar hi ziah khat hleih a nih pawhin a ram zau zawng chu inang veka ngaih tur a ni.

Vuak khat ramchhungah ri (Note) pakhat aia tam a awm chuan chu vuak ram chu kan thensawm a lo ni.

Vuak thensawm hi Timing Alphabet hmanga sawi fiah a ni ber thin. Timing Alphabet pawimawh hmasa chu hengte hi a ni:-

(1) Vuaka Note awm hi taa a ni (thensawmah chuan ta a ni thung).
(2) Thlukna hi aa a ni (a khampheia rin hi thlukna a ni).
(3) Chawlhna (Silent) hi sa a ni. A hnuai a mi ang hian:-

{|m       :-          |d         :           |m        :-          :
taa       aa        taa       sa        taa       aa        sa

Vuak chanve: Vuak khat ram chhunga ri (Note) pahnih awm, chu vuak ram chu a chanve ve vea insem hi a ni. A chhinchhiahna chu chhut (Dotted) a ni a, alphabet chu tai a ni. Hetiangin:-
{|d        .d         :d         |d
  ta       tai        taa       taa

Vuak hmun thuma then (Triplet): Vuak khat ram chhung ri (Note) pathumin inchen theuhva an insem hi a ni. A chhinchhiahna chu Comma letling (,) hman a ni a. Alphabet atan chuan tai-tei a ni. Hetiangin:-
{|d        ,d         ,d         :d ||
  ta       tai        tei        taa

Hmun thuma then ni tho si, Note awm kim loh dan chi hrang hrang a awm thei, hetiangin:-
(1) ,      {|d        ,-          ,d         :d ||
              ta                   tei        taa
(2) ,      {|d        ,d         ,-          :d ||
              ta       tai                    taa
(3) ,      {|-         ,d         ,d         :d ||
                        tai        ti          taa

Vuak hmun lia then (Quarter): Vuak khat ram chhunga ri (Note) pali awm, sei lam inchen vek hi a ni. A chhinchhiahna chu Comma leh chhut (Dotted) a ni. Alphabet atan chuan fa-te-fe hman a ni. Hetiangin:-
{|d        ,d         .d         ,d         :d ||
  ta       fa         te         fe         taa

Hmun lia then ni tho si, note awm kim loh dan chi hrang hrang a awm thei, hetiangin:-
(1)        {|d        .d         ,d         :d ||
              ta       te         fe         taa
(2)        {|d        ,d         .d         :d ||
             ta        fa         te         taa
(3)        {|d        ,d         .-          :d         ||
             ta        fa                    taa
(4)        {|d        .-          ,d         :d         ||
              ta                   fe         taa
                          
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------


MUSICAL TERM

            Thiamna kawng hrang hrang hi zir bing chuan tawngkam bik (Technical Term) a nei thin a. Chutiang chuan Music lam pawh hian tawngkam bik a nei a, chu chu MUSICAL TERM a ni.

Music hian chhinchhiahna (Sign) eng emaw zat a nei bawk a. Heng Musical Term leh Sign-te hi hlawm lian pui pui hlawm thum ah then a ni a. Heng bak hi cheimawina ORNAMENTS a la awm bawk.

(1) GENERAL
(2) TEMPO (a ran zawng sawina).
(3) TONE (a rik dan sawina).

GENERAL TERM

Da Capo {D.C}: A bul atangin nawn leh tur. D.C tih inziak atangin Music bul tannaah kir a, chu Music ngai hmang chuan a thu hmabak chu sak zawm tur a ni.

Dal Segno {D.S}: Chhinchhiahna :$: atangin nawn tur. D.S tih inziak atangin chhinchhiahna :$: hmunah kira, chuta tang chuan Music ngai hmangin a thu hmabak chu sak zawm tur a ni.

Fine: A tawpna. Hla kal tluang pangngaiah dah a tul lo va. Let lehna (D.C or D.S) a awmin Music hnung ber ni lo, a laklawha tawpnaah dah a ni.

Repetitum {://:}: A chhinchhiahna awm zat zat hi a thu sak nawn tur.

Fermata (Italian) /Pause (English)/ Fermate (German): Note emaw, chawlhna chungah a awm chuan a awm sa bak a nuam tawka tihsei tur. A hnuailamah a letlingin a awm thei, awmze thuhmun reng a ni. Note:- A Symbol hi Mit (Eye) lem ang hi a ni ma awme.

Attacca: Tawp lailawk lovin a dawta mi chhunzawm nghal tur.

Volti Subito {V.S}: Phek lehlam keu thuai rawh. Phek khata leng lo Music, phek hrana ziah kai ngai a awm chuan phek hmasa tawpah hei hi dah tur a ni.

Mezzo/Mezza {m}: Chanve, laihawl.

TEMPO (A ran zawng)

Moderato                           : Kawng kal pangngai ke pen rem tawka rang. Rang/muang
                                               laihawla ngaih a ni.
Andante                             : Rang lam deuh, Moderato aia rang.
Andantino                         : Andante aia rang hret.
Allegro                               : Nung takin, rang takin.
Allegretto                          : Allegro aia muang hretin.
Presto                                : Rang lutukin.
Prestissimo                       : Rang theihtawpin.
Adagio                               : Muang, hahdam.
Ritardando (rit.)                : Muang hret hretin.
Rallentando (rall.)             : Muang leh hret hretin.
Ritenuto (rit./riten.)          : Chawpchilha muan nghal thut.
A Tempo/Tempo Primo   : A ran zawng tihdanglam hnua, a hma ran zawng anga let lehna.
Grave                                 : Muang em em in.
Stringendo                        : Rang hret hretin.
Calando                             : Muang hret hret leh ring lo hret hretin.


TONE (A ri lam)

Pianissississimo (pppp)                                   : Nem theihtawpin.
Pianississimo (ppp)                                          : Nem/Zawi lutukin.
Pianissimo/Piu Piano (pp)                                : Zawi/Nem takin.
Pianno (p)                                                           : Zawi, Nep, Nem.
Forte (f)                                                               : Ring, Uar.
Fortissimo/Piu Forte (ff)                                   : Ring takin.
Fortississimo (fff)                                              : Ring lutukin.
Fortissississimo (ffff)                                       : Ring theihtawpin.
Crescendo {<} (Cres.)                                       : Ring hret hretin.
Decrescendo/Diminuendo {>} (Dim.)              : Zawi hret hretin.
Mezza Voce (MV)                                              : Aw laihawl.
Sforzando (sf/sfz) or Forzando (F2) {>>/^^} : A thu hawi zawng mila uarna. Thil lawm
                                                                             awm lam leh duhawm lam chu a dang aia tihrina, a
                                                                             duhawm lo lam chu a dang aia zawiin.
Rinforzando (rf)                                                 : Nghet charhin.
Staccato (.)                                                         : Note chungah emaw, hnuaiah emaw, ding lamah
                                                                             emaw dah theih a ni. Vuak chanve chhung ngawih
                                                                             tur (Vuak chanve chhung tihrik tur).
Staccatissimo (')                                                : Note chungah dah thin a ni. Vuak hmun lia then
                                                                             hmun thum (3/4) ngawih tur,(Vuak 1/4 chhung tihrik
                                                                             tur).
Maestoso                                                            : Ropui takin.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

 

AW INCHAWIHRUAL  (BLENDING)

Zaipawl member te chu an aw tlin phak tawk (vocal range) ang zela part an sak a pawi mawh hle. Aw ki sang deuhvin soprano leh tenor part, aw ki hniam deuhvin Bass leh alto sak tur ani tih chu kan hre hlawm awm e. Part pakhat sa rau rau ah pawh awki inanglo tak tak te a awm theih a, a then aw tliang leh chak deuh te, a then aw tham leh sin deuh te an in pawlh chawk thin a. Chutiang aw inanlo tak takte aw inang nei tura siam chu hna hautak tak mai a ni a, a pawimawh hmasa ber chu vowel 'a,e,i,o,u' thlukdan inan hi a ni pakhat a, aw fawn/tlawk dan te,vowel siam tura ka dah dan te,a inang tlang tur a ni.

Hla thu a ''A'' leh ''E'' kan lam te hi a pherh duh a, chutiangah chuan hmalam zawnga aw kaltir (forward sound) a aw chu tih kum deuh tum tur a ni. Chutiang tur chuan hrawk tih thawl leh hahchawlh tir thiam a pawimawh khawp mai. Hrawk atanga chep taka aw tihchhuah a nih chuan aw a dik thei thin lova, chuvangin hrawk aw (throaty voice) ven hi thil pawimawh tak a ni.
Hmanlaiin vowel hi ri hlang deuhthaw hmanga ri mam, tliang leh ruala sak dem dem chi zaipawl ten an uar a chutiang chu Bel Canto style an ti, chutiang aw inrual tlang neih nan chuan practice tam a tha hle a ni. Aw hniam lam aiin aw sang lam ah rual a har bik deuhva, note sang sa tur chuan tan dan dik taka tan thiam a pawimawh hle. Ring han tih chip chhohva,khabe dahsan vak tum hi a awl hle a. Mahse chumi ep (opposite) chiah chuan kun deuhva ,hrawk tih thawl a, tukhum tih fan a, khabe tih thlak zawi thiam zawk tum tur a ni.

Zaipawl ten hla thu leh thluk kan thiam tawh hnuin vawi hnih khat tal aw inrual tlang (Blending) neih nan a hranpa deuhva hlazir hun hman hi a tha khawp mai. Chutah chuan hlathu lamdan, tihrik chhuah dan leh aw inchawihrual lam ngaihpawimawh nise. Zai ngaihthlak pahin aw in rual tlang deuh hmun khata dahin aw in khuangrual thei ang ber turin conductor-in han rem kual sela, hla sak nuam leh mawlte te sak nisela hetia han tih te hian aw diklo/lai deuh an awm pawhin thur chhuah a awlsam deuhva. Aw lakna (recorder) tha ve deuh a awm phei chuan zaipawl zai chu record in a hnua ngaihthlak tir leh te hi a tha bawk.
 
AW LAI (FLAT)

Aw lai (flat) kan tih hi zai ti mawilo tu langsar tak a ni a, mihring zaithiam lo hrim chu kana wm ve ngei anga, amaherawhchu, a tam zawk erawh hi chu kan tuma kan zir chuan insiamthat theih a ni. Chumi tur chuan taimak leh thawhrim a ngaifo thin. Aw lai (flat) na chhan thenkhat han sawi ila:-

1. Taksa chakloh vangin.
2. Thick register (aw chhah)hmanga mipa aw sangin sak a, a san deuh vanga aw sin (thin register)  hman khan aw chakna (force) hman lai kha a tawklo thei a,chu chuan aw a ti flat thei thin.
3. Thaw tawt (kan hlasak a hahthlak deuh) a vangin.
4. Beng dik tawkloh a vangin.
5. Hla sak duhdah a vangin
6. Music hot tak nena hla sak a bengin music ri inchawih tial vel a man dik tawkloh vangin.
7. Bula zai thalo takte a vangin
8. Din dan leh thutdan in a zirloh a vangin.
9. Thaw lak hun ngaihthah a vangin.
10. Hla saka zuk chen tawkloh vangin.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------



SINGING TECHNIQUE

A bulthut atan enge pawimawh hmasa? Zir hmasak ngai tih ngaihtuah lem lovin zai hi kan zir nghal deuh tawp mai thin a, a bulthut atana pawimawh hmasa ber: 'Vocal exercise leh Singing technique hrang hrang' te hi kan ngaihthah lehdaih thung thin avangin hmasawn a har a. Vocal exercise kan neih tlem thin avangin kan AW pawh a a lawi hma em em a, a flexible thei thin lo a ni. Kan nulaho (Mipa ho te pawh kan ni tho naa, a bikin) te pawh hi hla zir huna zai leh tawp, ban veleh atanga zailo vang vang, Biakin inkhawmah pawh mipui an zai dup dup laia, 'Tho pawh a thlawklut leng lo anga', tih tura phun se se chauh te pawh an tam awm e. Ei rawngbawl pah te hian 'ta ra ra ra' tih vel mai mai te pawh han ti thin ila conductor tan phunna tur kan siam tamlo deuhin a rinawm. Hla zirnaa zai tha ve viau si, a rem hun taka bul ami thian te rinchhana zai leh si, mahni inrintawkna reng reng neilo, 'Ka thiannu hian a lak hmasak phawt loh chuan kala hmasa lo ang', ti niawm ang hrima zai leh si te. hian mit leh beng an ti kham khawp mai bawk. Football khelhnaa tlanlut ve si Ball chan hlau tlat chu hmeichhia hian PA an ti lo a; Volleyball khelh naa lut ve tawh si hmeichhe ball beng hlau tlat chu mipa hian NU kan ti ngai lo va kan sitar ngai lo bawk.
Zaiah chuan thaw lak (Breathing) hi a pawimawh hle a. Chuapah boruak khawl tam kan zirin chu kan boruak khawl chu a hman chhuah dan kan zir thin tur a ni. Tin, Phrasing hi kan ngai pawimawh hle tur a ni a. Vocal ah leh wind instruments chi ho ah chuan Breathing & Phrasing hi kan ngai pawimawhin a hmanna tur te kan siam fel thlap thin tur a ni. Boruak kan khawl sa chu kan zai rualin a tawk te te a pekchhuah thiam kan tum angai a, boruak tlachhan tih hriat taka a tawka kan thluk hul huk leh thluk tawng tawng ang te hi pumpelh theih a ni tih hriat a tha.
A bikin Mizo te, Zaipawla kan zai dan phung hi solo, group singing ang vela kan aw pek dan ang hian kan aw hi kan chhuah tlangpui mai a, Zaipawl (Choir) aw pek angin kan aw hi kan hmang lo fo thin. Chumi awmzia chu kan zaina tur (e.g. Solo, Duet, Trio emaw Zaipawl etc.) a zirin kan aw quality leh a thiltih theihna hmang chhuak thiam tura kan inzir a ngai tihna a ni. Chutiang zelin Kohhran Zaipawla kan zaia kan aw pek leh mi tlem zawk awmna Bial zaipawl ang te a kan aw pek pawh engemawchianah chuan a inanglo thei viau awm e. Tin, kan hla Genre a zir pawhin aw pek dan hrang hrang a awm leh a, chu mi mil chuan Chest Voice, throat Voice, head voice kan hmang thiam tur a ni. Chuti a nih loh chuan zai tluang pangai/zai ve satliah mai kan nih na chen a awm ngei ang.  
Tonic Sol-fa hi zaipawl members ten kan thiam ngei ngei a ngai.  Zaia rawngbawlna atana pawimawh hmasa ber a ni a, Mizo ten instruments tum nan staff notation kan hmel hriat tawh avanga tonic sol-fa hi hnualsuat mai chi a ni lo. A bikin zaipawl te tan ngat phei chuan kan la hman reng tur a ni. Tonic Solfa kan thiam loh chuan a dik/dik lo, a flat/sharp hriat hran pawh thil har tak a ni. Mahni zai a dik leh dik loh hre hranglo tan phei chuan a buaithlak lehzual ngawt ang le.


VOWEL LEH CONSONANT

Vowel(a,e,i,o,u) te hi hla rifawn mawi tur (flow) siamtu ber an nih a vangin ngaihpawimawh em em tur an ni. Uluk taka lam dan zir a ngai a ni. Zaipawl leh malzai hrang hrangte zai ngaihthlak lawr thin a tha. Vowel chiang tak leh fiah tha taka lam turin hrawk tih thawl a, khabe hahdam si a dah hniam tur a ni a. Chutihrualin dang chunglam a sang thei ang bera tih chhoh tur a ni. Aw lian tha taka chhuak turin ka chhungah awl (space) zau thei ang bera siam thiam a ngai a, hrawk tih hahdam a tul bawk a ni. An zau a pawimawh hle bawk. Ka pawn lam ang zau satliah nilovin khabe/biang hi tlakthlak tir tur a ni. Lei hi vowel thumal 'a' 'o' leh 'u' lam laiin ka hnuai chhuatah phah thlap tur a ni a, Lei a inthlep emaw a kum tur a nilo a hahdam tur a ni. Chutiang chuan ka chhungah hmunawl (space) a awm zau theih phah dawn a ni. Aw pek dan leh vowel sak dan te, aw fawn dan inangte zaipawl aw inchawih (blending)tha tak nei turin a pawimawh hle a ni tih kan hriat a tul hle a ni.

 Vowel (a,e,i,o,u) hian hla thluk leh a ri (tone) mawina a ken rualin consonant (vowel nilo zawng-l,m,k,ch,etc) hi hla thu tichiang bertu an ni thung. Consonant chu vowel thluk tawpah chiang tak si a lam chauh tur a ni. Hla rang deuhah chuan rang tak chiang tak sia lam a ngai a, hla muang, thluk fan ngai chi ah chuan thumal lam (syllable) dawt leh chiah sak dawnah lam chauh tur a ni. Vowel thluk vang vang a ngaih lai chuan a tawp kharna consonant ngaihtuah tellovin a vowel chauh kha sak mai a, a hun taka chiang tak si a consonant a khar tum tur a ni. Eg. ''tan'' tih hi lo thluk dawn ta ila 'taaaaa.........n' ti a sak nise. Vowel pahnih inkawp (double vowel) ah chuan a vowel pahnihna (ahnung zawk)kha thluk tur a ni. Hetiangin 'khian' tih chu 'khiaaa...........n' ,  'Pathian ' tih chu 'Pathiaaaaaa.......n' (a tawp 'n' hi chiang taka lam tum nise) vowel-a tawp a nih pawhin tih zuihral mai loh tur a ni. A thluk tawp thlenga thluk in consonant a kan tih tawp ang thoa chiang taka tih tawp tur a ni. Consonant-a tawp chi phei hi chu a tawp kharna hawrawp hi uar deuh bika lam a ngai. Chutilochu vowel-a tawp angin a lang duh a, a thu a hriatchian theih thin loh. Entirnan.. KHB # 1. Thianghlim, thianghlim tih tawpna 'Thianghlim' tihah hian a tawpa 'm' hi chiang deuh bik 'mmma' tih ang deuha a rik loh chuan 'thianghliiiii.....' ti a tawp te pawh a ang zawk thei.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------


CONDUCTING

Zaipawl emaw, Orchestra emaw kaihruaitu hi CONDUCTOR a ni a, a kaihhruai dan hi CONDUCTING TECHNIQUE a ni.

Hun hmasa lamah chuan Zaipawl kaihhruai nan Conductor-in Rawmawl var an hmang a. Zaipawl a rual theih nan Ding leh Vei zawngin an then thin. Chumi hnuah Lehkhapuan Var an zial mum a, chu chu thenin an kaihruai leh a. Then mai chu duhtawk lovin, chhuk leh chho zawnga vaite a lo chhuak ta zel a. Chu chu thang zelin chhuk, chho, vei leh ding te chawhpawlhin Solfa vai dan hi awmze neiin a lo thang chho ta zel a ni.

A hmanrua pawh a danglam ve zel a, Violin ngul (Violin Bow) leka vai te, engmah hum lova kut lawnga vaite an ching chho bawk. Tunthlenga kan hman lar tak chu BATON hi a ni. Baton hi kum zabi 15-na atang khan an lo hmang tan tawh a. Tihpui huna an hman hmasakna chu Paris Opera, kum zabi 17-na leh 18-na a mi kha a ni. Spohr-an kum 1820-a London khawpuia a hman te, Mendelsohn-an kum 1835-a Leipzig khawpuia a hman te pawhin chin dan tharah an ngai. Hemi hnuah hian hman lar a ni ta zel a, tih dan pangngai angin hman a ni ta zel a ni.

Solfa vai dan tlangpuiah chuan kut dinglamin hunbi fel taka vawngin hla a hruai tur a ni a. Kut veilam chuan thil dang sawi fiah ngai - tan hun, tawp hun, rin tur, muan tur leh a dang sawifiah ngai apiang a sawifiah tur a ni.

Vuak zat chi hrang hrangin vai dan tur a nei hrang thliah a. Heng vuak zat chi hrang hranga vai kal kawi dan hi CONDUCTING PATTERN a ni. Music lama ram changkang ten Conducting Pattern an siamte inang vek lo mah se, a tlangpuiin a inzul hlawm hle,
↑|↓
a chung ami hi vuak hnih vai dan chi khat a ni a, hei lo pawh hi a awm nual a, mahni a zir mai ni se, Vuak 2-ah chuan Barpui hi 1-na a ni a, Barpuiah chuan chhuk zawngin vai tur a ni a. Colon chu 2-na a ni a, chu chu chho zawngin.

Hla zawng zawng No 1-na, Barpuiah a intan vek lo va, Barpuia a intan chuan vai chhuk zawnga lak a ni a, chu chu FIRST FORM a ni a. Colon-a a intan chuan vai chhoh zawnga hla lak tan tur a ni ve thung. Chu chu SECONDARY FORM a ni.
Barpui kan vai chu chiangin langsar hle se, tin, chhuk zawnga vai ngei tur a ni.A chhuklam chu kan tha leh lei hipna tangkawpin ni thei se, a phei chu lei hipna tello in, a chho lam chu tlem a zawi deuh in. Barpui apiang a thu lam nat deuh bik kher tum hi a mawi ber kher lo. Vuak ruk chunglam (compound time) ah chuan barte (secondary accent) kan vaina a chiang tawk tur a ni. Hnuai lam atanga i vai rawnin sawh letna (bouncing level) a inang vek tur a ni.
Hla lak tan dawnin, hla satute tanna tur hma lamah measure khat vai hmasak a tha hle, hei hi hla lak rual theihna tur te, a rin zawng leh ran zawng turte hriatna tur a ni. Chu chu PREP tih mai thin a ni a, Preparation tih lamtawi a ni. Vai hmahruaitu (preparatory beat) chu kan hlasak tur ran zawng nen inang chiah se, ‘in ring r’u’, ‘kan tan e’, ‘a ran zawng hetiangin’ tihna a ni ber ang chu. Chet dan uchuak, tul lem lova phar kikawi vel loh tur a ni.

A vuak ang a vai (rhytmic conducting) leh a thluk anga vai (melodic conducting) a awm a, kan hla sak a zirin kan thliar thiam a tul hle. Kut hi a pahniha hman thiam a ngai a, chutianga thiam tur chuan kan inzir a tha hle a ni. A hun a an hna thawk thei tur khawpa kan thiam nal v eve a ngai. Tin, Kut dinglama kan vai lain kut veilam hi awm zawnah emaw khawi lai hmunah emaw lo tang tung anga lo lek ve uaih uaih ang hi a awl duh khawp mai. Ding lamin kan vai lai chuan taksa sirah hahdam takin kut veilam chu dah thlak mai hi a hmuh a nuam.

Zaipawl hruaitu Conductor dinkanna dawhsan hi United State ah chuan PODIUM an ti a. Britain ah chuan ROSTRUM an ti. Conductor chu Podium chungah chuan ke tlema kakin, ke chhip inruala din (Stand at ease) hi din dan tur tlangpuia ngaih a ni a. Veilam tlema hma lama pen chhuah hret pawh pawi lova ngaih a ni. A dik ber tia sawi tur chu a awm lo nain kan chet dan tur min pui thei ber tur nia kan hriat angin kan ding mai tur a ni. Kar duai emaw chip chuih erawh a mawi lem lo. Conductor chuan zaipawl a hmu kim tur a ni a, zaipawl hmu kim thei tur chuan a hmaiin zaipawl hlawm lai tak a en tur a ni. Zaipawl part inchhawkah chawl tur te, la leh turte chu kuta hrilh rualin Conductor chuan en hram hram tur a ni.
Zai rema Kephah khawn leh Khup suk hi chin lohvah a tha, a mawi lo a ni. Chhinchhiahna (musical sign) a zirin kan vai len zawng, kan chezia leh hmel hmai lan dan danglam thin se, zaipawl tan zawm a nuam duh hle. Tih lutuk lakah erawh in ven a tul hle.Taksa chet ngai khawpa uar a ngai a nih chuan kawng bawrah chet ber hi a mawi. Kawngbawr chinah kunin, ding mar in, hawiher vel a mawi.
Ban chu hma lamah phar duai lovin Kiu-ah a thlep tur a ni a, Zak chip lova tlem kauvin, ban bul lam chu darpharh dungzuiin a uai thla mai tur a ni. Thil sa tak mai khawih ang hrim a kut bawr rang tak a chet sek, vai deuh nghelh nghelh hian zaipawl tan aw pek thiam a ti harsa thei tih vawn tlat a tha hle. Kut dinglam leh veilam hi inkawkalh lo hram se, tihdan in tawm mai lovin thunununa hran ve ve hnuaiah hna thawhtir tum hram tur a ni.
Zaipawl Conductor chu Solfa vai dawnin Zaipawl tana remchang leh tha lai berah din tur a ni. Hla lutuk emaw hnai lutuk leh sir lutukah te din loh tur a ni. Vai fung keng lova vai a nih chuan Kutzungtang tih kak lutuk loh a mawi lova. Kutzungtang kak lutuk tur ven nan tih theih pahnih a awm a, chungte chu, (a) Kut zungpui kutphah hma lamah thleh tur. (b) Kut zungpuiin zungchal hmawrah sih tur a ni.

Conductor chuan hmel lantir dan uluk tur a ni. Hla sak thu hawizawng mila hmel lantir a tha hle. Hetiang deuh hian- (1) Hlim hmel        (2) Lungngai hmel       (3) Hlau hmel  (4) Nghakhlel hmel (5) Phuba lak chak hmel adt….

Conductor chuan heng zawng zawng hi a lantir vek thiam loh pawhin, a hmel chu hmuh a hahdam tur a ni. Insehruh te, then thu mai te, tur ngut mai te in lan a awl hle. Mahni inhriat a har avangin tanpuitu neih theih a tha hle.



CONDUCTOR TANA ZAWM TURA THA TE

KE DAH DAN TUR
1. Ke chip chuih loh tur a ni.
2. Ke tlema kak deuh a tha, a zau zawng chu mahni taksa pian mil tawk a tha.
3. Ke vei lam zawk hmalama pen chhuah hret a tha, din a nghet a, taksa chet vel leh hman a remchang bik a ni.
4. Ke dinglam pen chhuah loh a tha, a chhan chu kut dinglam hi Conducting-ah hman thiam zawk leh hman tam zawk a nih avangin.
5. Solfa vai laiin khup suk uih uih loh tur a ni.
 TAKSA AWM DAN TUR :
1. Hnung lama eu/awn vak vak loh tur a ni.
2. Hma lamah pawh kun leh bawh lutuk a awm loh tur a ni.
3. Ngil tak leh khawng taka din tlat pawh a tha chuang lo.
4. Taksa chetvel nuam leh hahdam tur siin, mawi leh zei taka awmdan ngaihtuah  tur a ni.
5. Koki hi hetian keimahni taksa awmdan pangngaia dah tur a ni.

KUT HMAN DAN TUR TLANGPUI :
1. Ban tluana Solfa vai a then vak vak a tha lo va, zak kau hawk hawk leh ban vai zau lutuk a    mawi lo.
2. Zak chu chip chuih leh zei lo tuta in chehbeh tlat tur a ni lo.
3. Kiu chin hi Solfa vaiin hman deuh a tha a ni.
4. Speed(hla sak) a ran hle chuan ban rek chin hman a tha a, a hahdam a, chet vel a nuam bawk.
5. Solfa vaiin kutphahin hnuai lam emaw Zaipawl lam emaw a hawi tur a ni a, kut tih lek vak vak hi chin loh tur.
6. Solfa vai zau lutuk emaw zim lutuk emaw a tha lo va, a member tam leh tlem dan mil zela in    siam rem thiam tur a ni.
7. Kut zungtang kak siah suah a dik lo va, chip khawm lutuk pawh a mawi chuang lo.
8. Kut vai hniam lutuk loh tur a ni a, vai san lutuk pawh a tha chuang lo. Zaipawlte hmun nuam leh en hahdam si, Awm zawn velah vai thin a tha viau.
9. Taksa sir lam leh pawn lutuka kut vai chhuah vak loh a tha bawk.

KUT DINGLAM LEH VEI LAM HMAN DAN TUR :
1. A tlangpuii kutding lam hian Beat/Tempo a vawng thin a, a bak thildang pawh a sawifiah a entir bawk(a remchan dan ang zelin)
2. Kut vei lam hian thildang sawifiah/entir tur tul awm apiangin a entirin kut dinglam puitu a ni.
3. Kut pahnih hmanga Solfa vai pawh a dik lohna a awm chuang lo. Mahse, an tih tur leh chanvo erawh chu an tizel tho tur a ni a, kut pahnih hman thiam hle tur a ni.
4. Kut veilam emaw hi kan hmang reng lo anih chuan kan hman loh lai/Solfa vai loh lai chuan taksa thlawpa dah thlak mai emaw hnawksak lo tur leh hmuh hrehawm lo tura dah thin tur a ni.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------




CHORD

Chord chu Ri, Pahnih emaw a aia tamin emaw a siam a ni a, chung ri a ruala a rik chuan ri inchawih mawi tak tak a lo chhuak thin a ni. Chord hi a pawimawh em em a, hla timawitu leh timawilotu a ni thei hle a ni. Tin, musician tan phei chuan kan hriat a kan thiam ngei ngei a tul awm e.

MAJOR & MINOR CHORD:

i)      Major Chord : Major Chord hi Major Third-in a siam a ni.
       d Chord          - d    m   s (Tonic)
       s Chord          - s    t     r (Dominant)
       f Chord           - f    l     d (Sub-Dominant)

Soprano    s   d   d   m   r   f     f    s    l    t   f           
Contralto  d   m   f   d    t'   t'    d   m   f    r   t'
Tenor       m   s   l    s    f    r    l    d   d   s    r
Bass         d   d   f,   d    s,  s,    r   d    f   s,  s,                 
        
ii)     Minor Chord : Hei hi Minor Third-in a siam ve thung a ni.
       l Chord          - l   d    m (Sub M-Mediant)
       r Chord          - r   f    l (Super Tonic)
      m Chord         - m  se  t (Mediant)


CHORDS HRANG2 TE.

C, E, G ( TONIC )                   : Name : CM ( MAJOR ) Group : Common Chords Degree : 1, 3, 5
F, A, C ( SUB DOMINANT ) : Name : FM ( MAJOR )Group : Common Chords Degree : 1, 3, 5
G, B, D ( DOMINANT )          : Name            : GM ( MAJOR )Group : Common ChordsDegree : 1, 3, 5
G, B, D, F ( DOMINANT 7th ) : Name : G7 ( SEVENTH )Group:Common ChordsDegree : 1, 3, 5, b7
A, C, E ( TONIC )                   : Name            : AM ( MINOR )Group : Common ChordsDegree : 1, b3, 5
D, F, A ( Sub - dominant )      : Name : DM ( MINOR )Group : Common ChordsDegree : 1, 3, 5
E, G, B ( MEDIANT )              : Name            : EM ( MINOR )Group : Common ChordsDegree : 1, b3, 5
E, G, B, D ( MEDIANT 7th )   : Name : EM7 ( MINOR7 )Group:Common ChordsDegree : 1, b3, 5, b7
B, D, F, A ( LEADING TONE 7th ) : Name : BM7-5 ( MINOR 7th - 5, )Group : Common
                                                         ChordsDegree : 1, b3, b5, b7

Chord hi a tam em avangin " C KEY " chauh hi ka tarlang mai ang a, heta tang hian Key hrang hrang Chord pawh a chhut chhuah theih mai awm e.

C, D# / Eb, G ( MINOR )                                                         : Name : CM ( MINOR )
C, D# / Eb, F# / Gb( DIMINISHED )                                        : Name : C * ( Dominished )
C, E, G# / Ab ( AUGMENTED )                                              : Name C + ( Augmented )
C, D, G ( Suspended 2nd )                                                      : Name : Csus2 (Suspended2nd)
C, F, G ( Suspended 4th )                                                        : Name : CSus4 (Suspended4th )
C, E, F# / Gb ( FLAT FIFTH )                                                  : Name : C *- 5 ( Flat fifth )
C, G ( FIFTH )                                                                          : Name : C 5 ( Fifth )
C, E, G, A ( SIXTH )                                                                : Name : C 6 ( Sixth )
C, D#, / Eb, G, A ( MINOR 6 )                                                 : Name : C m^ ( Minor 6th )
C, E, G, A# / Bb ( SEVENTH )                                                : Name : C 7 ( Seventh) 
C, D, G, A# / Bb ( SEVENTH SUS2 )                                     : Name : C 7 sus2 ( Seventh sus2 )
C, F, G, A# / Bb ( SVENTH SUS4)                                         : Name : C 7 sus4 ( Seventh sus4 )
C, E, F# / Gb, A# / Bb ( SEVENTH -5 )                                   : Name : C7-5 ( Seventh - 5 )
C, E, G# / Ab, A# / Bb ( SEVENTH + 5 )                                : Name : C 7 + 5 ( Seventh + 5 )
C, D# / Eb, G, A# / Bb ( MINOR 7TH )                                   : Name : C m7 ( Minor 7th )
C, D#/ / Eb, F# / Gb, A#, Bb ( MINOR 7TH - 5 )                     : Name : C m7-5 ( Minor 7th-5 )
C, D# / Eb, G# / Ab, A# / Bb ( MINOR 7TH=5 )                      : Name : C M7+5 ( Minor 7th+5)
C, D# / Eb, F# / Gb, A ( DIMINISHED 7th, 5 )                        : Name : C * 7 ( Diminished 7th,-5 )
C, E, G, B ( MAJOR 7th)                                                         : Name : C m7
C, D, G, B ( MAJOR7 SUS2 )                                                 : Name : C m7 sus2
C, F, G, B ( MAJOR 7 SUS4 )                                                : Name : C *m7 sus4
C, E, F# / Gb, B ( MAJOR 7th, 7-5 )                                       : Name : CM7-5
C, E, F, G# / Ab, B ( M7+5)                                                     : Name : CM7 + 5
C, D#, / Eb, G, B ( m,M7 )                                                       : Name : Cm, M7
C, D#, / Eb, F# / Gb, B ( Cm,M7-5 / MINOR, MAJOR 7th-5)           : Name : Cm, M7-5
C, D# / Eb, G# / Ab, B                                                          : Name : Cm,M7+5(MINOR,MAJOR 7th=5)
C, E, G, A, A# / Bb                                                                   : Name : C7 / 6 ( SEVEN - SIX )
C, E, G, A# / Bb, D                                                                   : Name : C9 ( NINTH )
C, F, G, A# / Bb, D                                                                   : Name : C9SUS4 ( NINTH sus4 )
C, E, F# / Gb, A# / Bb, D                                                         : Name : C9-5 ( NINTH - 5 )
C, E, G# / Ab, A# / bB, D                                                         : Name : C9+5 ( NINTH +5 )
C, E, G, A, D                                                                            : Name : C97 ( NINTH 7)
C, E, G, B, D                                                                            : Name : CM9 ( MAJOR 9 )
C, D# / Eb,G,A, D                                                                    : Name : Cm97 ( MINOR NINTH 7 )
C, E, G, A# / Bb, C# / Db                                                         : Name : C-9 ( FLAT NINTH )
C, F, G, A# / Bb, C# / Db                                                         : Name : C-9 sus4 ( FLAT NINTH SUS4)
C, E, F# / Gb, A# / Bb, C# / Db                                                : Name : C-9-5 ( FLAT NINTH - 5 )
C, E, G# / Ab, A# / Bb, C# / Db                                               : Name : C-9+5 ( FLAT NINTH +5 )
C, E, G, A, C# / Db                                                                  : Name : C-97 ( FLAT NINTH 7 )
C, D# / Eb, G, A#, Bb, C# / Db                                                : Name : CM-9 ( MINOR, FLAT 9th )
C, D# / Eb, F# / Gb, A# / Bb, C# / Db                                      : Name : CM-9-5 ( FLAT 9th - 5 )
C, D# / Eb, G# / Ab, A# / Bb, C# / Db                                      : Name : Cm-9+5 ( MINOR, FLAT 9th+5)
C, D# / Eb, G, A, C# / Db                                                         : Name : Cm-97 ( MINOR, FLAT9th7 )
C, E, G, A# / Bb, D# / Eb                                                         : Name : C9+ ( AUGMENTED NINTH )
C, F, G, A# / Bb, D# / Eb                                    : Name : C9 + sus4 9 (AUGMENTED NINTH SUS4)
C, E, F# / Gb, A# / Bb, D# / Eb                          : Name : C9+ - 5 ( AUGMENTED NINTH -5 )
C, E, G# / Ab, A# / Bb, D# / Eb                                                : Name : C9+ 7 ( augmented ninth 7 )
C, E, G, A, D                                                                            : Name : C9 / 6 ( nine - six )
C, D# / Eb, G, A, D                                                                  : Name : Cm 9 / 6 ( MINOR NINE - SIX)
C, E, G, A# / Bb, D, F                                                              : Name : C 11 ( ELEVENTH )
C, E, F# / Gb, A# / Bb, D, F                                                     : Name : C 11 - 5 ( ELEVENTH - 5 )
C, E, G# / Ab, A# / Bb, D, F                                                     : Name : C 11 + 5 ( ELEVENTH +5 )
C, E, G, A, D, F                                                                        : Name : C 11 7( ELEVENTH 7 )
C, E, G, A# / Bb, C# / Db, F                                                     : Name : C 11 - 9 ( ELEVENTH - 9 )
C, E, G, A# / Bb, D# / Eb, F                                                     : Name : C 11 + 9 ( ELEVENTH + 9 )
C, E, G, B, D, F                                                                        : Name : CM 11 ( MAJOR 11th )
C, D# / Eb, G, A# / Bb, D, F                                                     : Name : CM 11 ( MINOR 11th )
C, D# / Eb, F# / Gb, A# / Bb, D, F                              : Name : CM 11 - 5 ( MINOR ELEVENTH - 5 )
C, D# / Eb, G# / Ab, A# / Bb, D, F                              : Name : CM 11 + 5 ( MINOR ELEVENTH + 5 )
C, D# / Eb, G, A, D, F                                                : Name : CM 11 7 ( MINOR ELEVENTH 7 )
C, D# / Eb, G, A# / Bb, C# / Db, F                             : Name : CM 11 - 9 ( MINOR ELEVENTH - 9)
C, E, G, A# / Bb, D, F# / Gb                                                    : Name : C 11 ( AUGMENTED 11th )
C, E, G# / Ab, A# / Bb, D, F# / Gb                                           : Name : C 11 + 5 (AUGMENTED 11th + 5)
C, E, G, A, D, F# / Gb                                                              : Name : C 11 + 7 ( AUGMENTED 11th 7 )
C, E, G, A# / Bb, C# / Db, F# / Gb                                           : Name : C 11 + - 9(AUGMENTED 11th - 9)
C, E, G, A# / Bb, D# / Eb, F# / Gb                                           : Name : C 11+ +9(AUGMENTED 11th + 9)
C, D# / Eb, G, A# / Bb, D, F,# / Gb                          : Name : Cm 11 + ( MINOR AUGMENTED 11th )
C, D# / Eb, G# / Ab, A# / Bb, D, F# / Gb              : Name : Cm 11 + + 5 ( MINOR AUGMENTED 11th + 5)
C, D# / Eb, G, A, D, F# / Gb                               : Name : Cm 11 + 7 ( MINOR AUGMENTED 11th 7)
C, D# / Eb, G, A# / Bb, C# / Db, F# / Gb            : Name : Cm 11 + - 9 ( MINOR AUGMENTED 11th - 9 )
C, E, G, A# / Bb, D, F, A                                                          : Name : C13 ( THIRTEENTH )
C, E, F# / Gb, A# / Bb, D, F, A                                                 : Name : C13 - 5 ( THIRTEENTH - 5)
C, E, G# / Ab, A# / Bb, D, F, A                                                : Name : C13 + 5 ( THIRTEENTH + 5 )
C, E, G, A, D, F, A                                                                   : Name : C13 7 ( THIRTEENTH 7 )
C, E, G, A# / Bb, C# / Db, F, A                                                : Name : C13 - 9 ( THIRTEENTH - 9 )
C, E, G, A# / Bb, D# / Eb, F, A                                                : Name : C13 + 9 ( THIRTEENTH +9 )
C, E, G, B, D, F, A                                                                   : Name : CM13 ( MAJOR 13 th )
C, D# / Eb, G, A# / Bb, D, F, A                                                : Name : CM13 ( MINOR 13 th )
C, D# / Eb, F# / Gb, A# / Bb, D, F, A                                : Name : CM13 - 5 ( MINOR THIRTEENTH - 5 )
C, D# / Eb, G# / Ab, A# / Bb, D, F, A                       : Name : CM13 + 5 ( MINOR THIRTEENTH + 5 )
C, D# / Eb, F# / Gb, A# / Bb, D, F, A                       : Name : CM13 - 5 ( MINOR THIRTEENTH - 5 )
C, D# / Eb, G# / Ab, A# / Bb, D, F, A                       : Name : CM13 + 5 ( MINOR THIRTEENTH + 5 )
C, D# / Eb, G, A, D, F, A                                          : Name : CM13 7 ( MINOR THIRTEENTH 7 )
C, D# / Eb, G, A# / Bb, C# / Db, F, A                       : Name : CM13 - 9 ( MINOR THIRTEENTH - 9 )
C, E, G, A# / Bb, D, F# / Gb, A                                 : Name : C13# 11 ( 13th AUGMENTED 11th )
C, E, G# / Ab, A# / Bb, D, F# / Gb, A                : Name : C13# 11 + 5 ( 13th AUGMENTED 11th + 5 )
C, E, G, A, D, F# / Gb, A                                  : Name : C13# 11 7 ( 13th AUGMENTED 11th 7 )
C, E, G, A# / Bb, C# / Db, F# / Gb, A               : Name : C13# 11 - 9 ( 13th AUGMENTED 11th - 9 )
C, E, G, A# / Bb, D# / Eb, F# / Gb, A               : Name : C13# 11 + 9 ( 13th AUGMENTED 11th + 9 )
C, D# / Eb, G, A# B b, D, F# / Gb, A                : Name : C13# 11 ( MINOR 13TH AUGMENTED 11TH )
C, D# / Eb, F# / Gb, A# / Bb, D, F# / Gb, A   : Name : C13# 11 - 5 (MINOR 13TH AUG - MENTED 11TH - 5)
C, D# / Eb, G, A, D, F# / Gb, A               : Name : C13# 11 7 ( MINOR 13TH AUGMENTED 11TH 7 )
C, D# / Eb, G, A# / Bb, C# / Db, F# / Gb, A   : Name : C13# 11 - 9 (MINOR 13TH AUGMENTED 11TH - 9 )